اسماعیل بن سعد اشعرییکی از افراد خاندان اشعری و از شاگردان امام کاظم و امام رضا علیهما السلام ۱ - ولادتاسماعیل بن سعد اشعری قمی یکی از عالمان خاندان اشعرى، از خاندان هاى معروف شيعى در قم است. تاریخ ولادت او دقیقا مشخص نیست اما از بررسى هاى انجام شده، مى توان حدس زد كه او در نيمه دوم از سده دوم هجرى، در قم به دنیا آمده است. پدر او با نام سعد الاحوص نيز به گفته رجالیون، يكى از راويان حديث بوده است. بعضى از محققان احتمال داده اند كه اسماعيل، برادرى به نام سعد بن سعد الاحوص داشته، [۱]
حاشيه مجمع الرجال، قهپايى، ج ۱، ص ۲۱۲.
كه در اين صورت او هم مانند پدر و برادرش، اسماعيل يكى از محدثان نخبه شيعه و از ياران مورد اعتماد حضرت امام رضا علیه‌السلام بوده است. [۲]
ستارگان حرم، ج ۵، ص ۲۰۷.
اسماعيل بن سعد قمى اشعرى، از همان اوان كودكى با مهر و محبت امامان شيعه بزرگ شد و پيوند عميق و ناگسستنى با خاندان پيامبر داشت. از اين رو از زادگاه خويش، براى طلب حديث به حجاز هجرت مى كند و رحل اقامت، در مدینه مى افكند تا خود را از سرچشمه هاى زلال علوم امامان شيعه سيراب سازد. محدث برجسته شيعه، احمد بن محمد بن خالد برقى، نقل كرده است: اسماعيل بن سعد، يكى از اصحاب امام موسى بن جعفر علیه‌السلام است. با كاوش در منابع فراوان علم رجال، اسماعيل علاوه بر اين كه از محضر حضرت امام کاظم علیه‌السلام بهره برده، يكى از ياران معروف حضرت امام رضا علیه‌السلام به شمار مى آيد؛ چنان كه تمامى رجال‌نويسان به اين حقيقت اشاره كرده اند كه: «انّه كان منْ اصحاب الرضا». به همين دليل است كه در جاى جاى رواياتى كه او نقل مى كند، مى بينيم كه اسماعيل بن سعد مى گويد: «سألتُ عن الرضا؛ از حضرت رضا سؤال كردم و امام چنين پاسخ داد». ۲ - اساتید اسماعیل بن سعد اشعریاستادان روایتی او عبارتند از: • ۱. محمد بن خالد برقى قمى؛ كه نام او در سراسر كتاب هاى شيعه از درخشش ويژه اى برخوردار است و او از ياران حضرت رضا علیه‌السلام به شمار مى رفت. • ۲. احمد بن محمد بن خالد برقى قمى؛ فرزند بزرگتر محمد بن خالد و صاحب كتاب ارزشمند «محاسن» است و مورد عنايت و اعتماد تمام عالمان شيعه و سنى است. [۱۰]
معجم الرجال، ج ۳، ص ۱۳۷
• ۳. احمد بن محمد بن عيسى اشعرى قمى؛ [۱۲]
تهذيب الاحكام، ج ۹، ص ۲۷۷.
وى از پرمايه ترين، موجه ترين و نام‌آورترين عالمان مذهب جعفرى بوده و در قم سكونت داشته است؛ ولى براى گردآورى اخبار اهل بیت علیهم‌السلام به كوفه و ساير شهرها، مسافرت مى كرد. ايشان نيز از شاگردان و ياران حضرت امام رضا و حضرت امام جواد و حضرت امام هادی علیهم‌السلام بوده است.• ۴. يونس بن عبدالرحمن؛ از استوانه هاى علم و فضيلت در مكتب اسلام، به ويژه شیعه است. اين شخصيت بزرگ، چنان داراى باورهاى عميق دينى و پيوند محكم و خلل ناپذير با ولايت امامان شيعه بود، كه دانشمندان بزرگ دينى، او را در شمار «اصحاب اجماع» آورده اند. ايشان هم از ياران حضرت رضا علیه‌السلام بوده است. ۳ - شاگرداندرمنابع معتبر از شاگردان او نامى ذكر نشده است. با اين حال، اسماعيل فرزندى به نام سعد داشت كه رواياتى را از پدر بزرگوار خويش نقل مى كند. ۴ - آثاربا وجود آن كه اسماعيل بن سعد روايات فراوانى را نقل كرده، اما اثر مكتوبى از خود بر جاى نگذاشته است. ۵ - اسماعيل بن سعد از منظر رجالنويسانشیخ طوسی: «اسماعيل بن سعد احوص، محدثى موجه است». ساير بزرگان تراجم‌نويس، همين سخن طوسى را نقل و به آن بسنده كرده اند. ابن حجر عسقلانی: «كان اسماعيل بن سعد اشعرى قمى، مِنْ رجال الشيعه؛ اسماعيل يكى از مردان بزرگ شيعه است». ۶ - چند مورد از روایات اسماعيل بن سعدسوگند اسماعيل بن سعد قمى از حضرت امام رضا علیه‌السلام مى پرسد: مردى قسم مى خورد، در صورتى كه در دلش چنين قصدى را ندارد؛ آيا اين سوگند ارزش و اثر دارد؟ امام فرمود: اساس سوگند بر نيت و قصد است. تجارت با مال يتيم اسماعيل مى گويد: از حضرت رضا علیه‌السلام پرسيدم: آيا كسى كه از طرف پدر بچه يتيم، به عنوان وصى كارهاى مربوط به او را انجام مى دهد، آيا حق دارد مال آن يتيم را قرض بدهد يا با مال او تجارت و معامله كند؟ امام در پاسخ فرمود: اگر اين كار را انجام دهد و مال او تلف شود، اين وصى، ضامن مال آن يتيم است. حكم نماز با لباس ابريشم اسماعيل بن سعد مى گويد: از حضرت امام رضا علیه‌السلام پرسيدم: آيا مى شود در لباسى كه از پوست جانوران درنده ساخته شده، نماز خواند؟ فرمود: در آن لباس ها نماز نخوانيد. باز پرسيدم: آيا مرد مى تواند در لباسى كه از ابريشم بافته شده، نماز بخواند؟ فرمود: نه. نمازهاى واجب و مستحب از حضرت امام رضا علیه‌السلام مى پرسيدم: كه در شبانه روز، نمازها چند ركعت است؟ امام فرمود: پنجاه و يك ركعت(۱۷ ركعت نمازهاى واجب و ۳۴ ركعت نمازهاى مستحبى در شبانه روز). نماز بر جنازه مؤمن و منافق اسماعيل بن سعد مى گويد: از امام علیه‌السلام درباره نماز خواندن بر ميت پرسيدم. فرمود: چنان چه ميت، مؤمن بوده است. نماز او پنج تكبير دارد؛ ولى چنان چه ميت، منافق بوده است، چهار تكبير بگو و البته نماز ميت «سلام» ندارد. [۲۸]
تهذيب الاحكام، ج ۳، ص ۲۱۲، باب صلوة الاموات، ص ۱.
۷ - وفاتهر چند تاريخ دقيق رحلت اين محدث بزرگ در تراجم محدثان شيعه، روشن نيست؛ ولى با توجه به قرائن مى توان حدس زد كه او تقريباً در نيمه اول سده سوم هجرى رحلت نموده است. ۸ - پانویس۹ - منبعستارگان حرم، جلد ۱۰ ،معرفی "اسماعيل بن سعد اشعري قمّي" از ابوالحسن ربانى سبزوارى |